काठमाडौँ । मध्यपूर्वको युद्धोन्मादी अस्थिरताले हर्मुज जलडमरूमार्ग बन्द भए अर्थतन्त्रमा  पार्ने असर पर्यवेक्षकहरूमाझ विशेष चर्चाको विषय बनेको छ । नेपालको वैदेशिक व्यापारको हिस्सा भारतसँग दुई तिहाइजतिको रहेको छ । त्यसले भारतमा पार्ने असरको प्रभाव पनि नेपाली बजारमा पर्ने स्वाभाविक देखिन्छ ।इरानको तेल निर्यातमा प्रतिबन्ध लगाइयो भने तेलको एक थोपा पनि हर्मुज जलडमरूमबाट पार गर्न सकिने अवस्था रहने छैन। यो चेतावनी प्रेरित सन्देश इरानका तत्कालीन उपराष्ट्रपति जनरल मोहम्मद रेजा रहिमीले २०११ मा अमेरिका र युरोपेली संघलाई दिएका थिए।

त्यतिखेर डिसेम्बर महिना (२०११) मा अमेरिका र युरोपेली संघले इरानको आणविक कार्यक्रमबारे  कडा आर्थिक प्रतिबन्धहरूको घोषणा गरेका थिए। जसमध्ये सबैभन्दा महत्वपूर्ण इरानको तेल निर्यातमा प्रतिबन्ध लगाउनु थियो। यी प्रतिबन्धहरूको विरोध गर्दै इरानका नेताहरूले हर्मुज जलडमरूम बन्द गर्ने चेतावनी दिएका थिए। तर बिस्तारै मामिला शान्त भयो र हर्मुज जलडमरू बन्द भएको थिएन।

विगतका वर्षहरूमा यो एक मात्र अवसर थिएन जब इरानले हर्मुज जलडमरूम बन्द गर्ने चेतावनी दिएको थियो। इरानले समय–समयमा यो चेतावनीलाई दोहो¥याइउँदै आएको देखिन्छ । तर त्यसो भने गरिएको छैन् । हाल पर्यवेक्षकहरूका अनुसार विश्वको प्रमुख समुद्री मार्गहरू मध्ये एक मानिने होर्मुज जलडमरूमा फेरि एक पटक संकटका बादलहरू मडारिरहेका छन्।इरानको सरकारी टिभीले रिपोर्ट गरेको छ कि इरानी संसदले होर्मुज जलडमरू बन्द गर्ने योजनालाई अनुमोदन गरेको छ।त्यसपछि अमेरिकी विदेशमन्त्री मार्को रुबियोले इरानलाई होर्मुज जलडमरू बन्द गर्नबाट रोक्न चीनलाई अपिल गरेका छन्।

तर देशको सर्वोच्च राष्ट्रिय सुरक्षा परिषद्ले पनि यसलाई अनुमोदन नगरेसम्म इरानी संसदको निर्णय यस विषयमा पूर्ण रूपमा मान्य नहुने अवस्था छ । यसको बाबजुद  इरानले होर्मुज बन्द गर्छ भने, भारत सहित सम्पूर्ण विश्वमा यसको प्रभावबारे विश्लेषकहरूले विश्लेषण गरिरहेका छन् । होर्मुज जलडमरू विश्वमा तेल र ग्यास आपूर्तिको लागि प्रयोग हुने प्रमुख समुद्री मार्गहरू मध्ये एक हो। हर्मुजको जलडमरूले मध्य पूर्वका तेल धनी देशहरूलाई एसिया, युरोप र उत्तरी अमेरिका लगायत विश्वका अन्य भागहरूसँग जोड्छ।
फारसी खाडी र ओमानको खाडीको बीचमा अवस्थित हर्मुजको जलडमरू इरान र ओमानको समुद्री सीमाको बीचमा पर्छ। यो एक साँघुरो जलमार्ग हो, जुन एक ठाउँमा केवल ३३ किलोमिटर चौडा बाटो मात्र छ।

साउदी अरेबिया, संयुक्त अरब इमिरेट्स, कुवेत र इरान जस्ता देशहरूबाट निर्यात हुने कच्चा तेल यही  जलडमरूम हुँदै अन्य देशहरूमा पुग्ने गर्छ । यस बाहेक, तरल प्राकृतिक ग्यासको विश्वको सबैभन्दा ठूलो निर्यातकर्ता कतार पनि निर्यातको लागि यस मार्गमा निर्भर छ।अमेरिकी ऊर्जा सूचना एजेन्सीको अनुमान अनुसार, २०२३ को पहिलो आधामा हरेक दिन लगभग २० मिलियन ब्यारेल तेल हर्मुजको जलडमरूम हुँदै गएको छ। जसको प्रत्यक्ष अर्थ यो हो कि यो एउटा मार्गबाट वार्षिक रूपमा लगभग ६खर्ब अमेरिकी डलर बराबरको तेल र ग्यासको व्यापार हुन्छ।

विश्वको कुल तेल आपूर्तिको लगभग २० प्रतिशत यही बाटो भरु जानेगर्छ ।हर्मुजको जलडमरूम बन्द हुने सम्भावनाले मात्र अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा तेलको मूल्य आकासिने गरेको छ  यस्तो अवस्थामा, यदि यो मार्ग साँच्चै बन्द भयो भने, अन्तर्राष्ट्रिय तेल आपूर्तिको लगभग २० प्रतिशत प्रभावित हुन सक्छ। जसको प्रत्यक्ष अर्थ तेलको मूल्य र मुद्रास्फीतिमा ठूलो वृद्धि हो।नेपाल मात्रै होइन चीन, भारत र जापान जस्ता विश्वका केही ठूला अर्थतन्त्रहरू यसबाट विशेष रूपमा प्रभावित हुन सक्छन् किनभने यी देशहरू कच्चा तेलको आयातको लागि मुख्यतया यस मार्गमा निर्भर छन्।

भारतको निर्भरतालाई हेर्ने हो भने  कच्चा तेलको ८५ प्रतिशत र आफ्नो ग्यासको ५० प्रतिशतभन्दा बढी अन्य देशहरूबाट आयात गर्छ।साथै भारतले आफ्नो कुल तेल आयातको ६० प्रतिशत साउदी अरेबिया, इराक र संयुक्त अरब इमिरेट्स जस्ता खाडी देशहरूबाट पूरा गर्दछ।जामिया मिलिया इस्लामिया विश्वविद्यालयको नेल्सन मण्डेला सेन्टर फर पिस एण्ड कन्फ्लिक्ट रिजोल्युसन संकायकी सदस्य प्रोफेसर रेश्मी काजी भन्छिन्, ’भारतले हरेक दिन ५० लाख ब्यारेलभन्दा बढी कच्चा तेल आयात गर्छ। जसमध्ये लगभग २० लाख ब्यारेल होर्मुजको जलडमरू भएर मात्रै  जान्छ।’

उनका अनुसार साउदी अरेबिया, इराक जस्ता खाडी देशहरूबाट आयात गरिएको कच्चा तेल होर्मुजको जलडमरू भएर भारत पुग्छ। भारतको अर्थतन्त्रको निरन्तर विकासको लागि तेल धेरै महत्वपूर्ण छ, त्यसैले होर्मुजको जलडमरू खुला रहनु महत्वपूर्ण छ।यद्यपि, जब इरानी संसदले होर्मुजको जलडमरू बन्द गर्ने निर्णय गरेको खबर आयो, भारतका केन्द्रीय पेट्रोलियम मन्त्री हरदीप सिंह पुरीले सामाजिक सञ्जाल साइट एक्समा यसले भारतमा धेरै प्रभाव नपार्ने बताएका थिए । तर रेश्मी काजीका अनुसार  होर्मुज जलडमरूम बन्द गर्नु भारतको लागि ठूलो झट्का भन्दा कम हुनेछैन।

उनका अनुसार होर्मुजको जलडमरू भारतको लागि धेरै किफायती मार्ग हो। यस्तो अवस्थामा  यो अवरुद्ध भयो भने भारतको आयात शुल्कमा ठूलो वृद्धि हुनेछ किनभने त्यसपछि कुनै अन्य मार्ग प्रयोग गरिए ढुवानी लागत बढाउनेछ।यस सबैले कच्चा तेलको घरेलु मूल्यलाई असर गर्नेछ। पेट्रोल र डिजेल जस्ता उत्पादनहरू महँगो हुनेछन्। भारतमा पेट्रोलियम पदार्थमा हुने वृद्धिले नेपालमा तत्कालै प्रभाव पर्ने नेपाली अधिकारीहरूको भनाइ रहेको छ ।

नेपाल आयल निगम (एनओसी)का अधिकारीहरूले यस्तो  सरकारले विशेष निर्णय लिन सक्ने बताउने गरेका छन् । हरेक  अङ्ग्रेजी महिनाको १ र १६ तारिखमा भारतीय आयल निगम (आईओसी)ले पठाउने मूल्य सूचीका आधारमा नेपालमा मूल्य निर्धारण हुने गर्छ। यसले भारतमा महँगो भए नेपालमा महँगो हुने देखिन्छ । निगमका प्रवक्ता मनोजकुमार ठाकुरले जनाए अनुसार भारतमा बढिरहेकोले नेपालले पाउने तेलमा मूल्य बढ्नेछ ।

नेपालको हालको भण्डारण क्षमताका आधारमा पेट्रोलियम पदार्थ पूर्णतः आयात नभइरहेको अवस्थामा पेट्रोलको भण्डारणले ७ देखि ८ दिन थेग्ने  खालको छ ।त्यसैगरी डिजल १० देखि १२ दिन, हवाई इन्धन ८ देखि १० दिन र मट्टितेल एक महिनासम्मै धान्न सक्ने अवस्था रहने बताइन्छ।एलपी ग्यासका हकमा भने आयल निगमको आफ्नै भण्डार नरहेकाले त्यो ५९ वटा ग्यास उद्योगहरूमा भर पर्नु पर्ने अवस्था छ।

ती उद्योगहरूको कुल भण्डारण क्षमता झन्डै १० हजार मेट्रिक टन रहेकामा नेपालको मासिक खपत ५० हजार मेट्रिक टन जति रहेकाले त्यसले झन्डै पाँच दिन धान्न सक्ने जनाइएको छ ।इजरायल र इरानबीचको युद्धले हर्मुज जलडमरु बन्द हुने खतरालाई बढाइदिएको विषय अमेरिकी मन्त्रीले यो बाटो बन्द हुन नदिन चीनलाई गरेको आग्रहबाट पनि प्रष्ट भएको पर्यवेक्षकहरू बताउँछन् ।